ไข่เป็นประดิษฐกรรมอันน่าทึ่งอย่างหนึ่งของธรรมชาติ มีรูปลักษณ์ที่สอดคล้องกับความจำเป็นตามธรรมชาติของสัตว์แต่ละชนิด
รูปทรงของไข่ปกป้องตัวอ่อน
แม้ไข่นกทุกชนิดจะมีรูปทรงกลมวี แต่ไข่ของนกต่างชนิดก็ยังเห็นแตกต่างกันอย่างชัดเจน โดยทั่วไปไข่ของนกที่ทำรังอยู่ตามโพรงหรือรังที่เป็นหลุมก้นลึกนั้นมีรูปทรงป้อมกว่า เพื่อจะได้ไม่มีปัญหาเมื่อต้องกลิ้งลงไปในโพรง
ไข่นกเค้ากลมกว่าไข่นกทั่วไป ไข่นกนางแอ่นค่อนข้างยาวรี ส่วนไข่นกกิลลิมอต ที่ทำรังอยู่ตามชะง่อนผาชันนั้นมีปลายที่สอบแหลม เมื่อมันวางไข่ ไข่จะกลิ้งได้บ้างเป็นวงแคบๆ และเปลือกด้านแหลมจะแข็งกว่า
เปลือกแข็งของไข่นกเป็นเกราะป้องกันสัตว์ผู้ล่า สัตว์ผู้ล่าที่ไม่เจนสนามอาจท้อถอยเมื่อพบว่ามันฉกวัตถุที่กลมเกลี้ยงและแข็งได้อย่างยากลำบาก ส่วน
ไข่เต่านั้นนุ่มและเปลือกเหนียว ด้วยเหตุที่
ไข่เต่าหมกทรายอยู่จนกว่าจะฟักเป็นตัวการมีเปลือกแข็งจึงไม่เป็นประโยชน์แต่อย่างใด
แมลงนั้นวางไข่ได้เกือบทุกที่ เพราะไข่ของมันมีระบบเลี้ยงตัวเองที่มีประสิทธิภาพมาก ไข่ส่วนใหญ่มีโครงสร้างผิวที่ช่วยกักเก็บอากาศเอาไว้ ทำให้ตัวอ่อนที่เติบโตอยู่ภายในหายใจได้ไม่ว่าจะถูกวางไว้ที่ไหน ดังนั้นแมลงจึงวางไข่ไว้ใกล้ๆ แหล่งอาหารแล้วผละไปได้
ที่กล่าวมานี้อาจช่วยอธิบายได้ว่าเหตุใดแมลงส่วนใหญ่จึงไม่ค่อยเลี้ยงดูฟูมฟักลูกอ่อน ในบรรดาแมลงที่ดูแลลูกน้อยอย่างดียิ่งนั้นมี
แมลงวันเซปซิตรวมอยู่ด้วย มันวางไข่ในกองมูลควาย ซึ่งภายในนั้นน่าจะอึดอัดหายใจได้ยาก แต่ไข่ทุกใบก็มีหลอดยาวยื่นพ้นผิวมูลควายออกมาสำหรับใช้ช่วยในการหายใจ
วางไข่ป่ายผา นกกิลลิมอตบรีนนิค แพร่พันธุ์ตามซะง่อนผาสูงชันที่หันหน้าสู่ทะเล และวางไข่ใบเดียวไว้บนหินโล้น ไข่มีรูปทรงสอบแหลมตรงปลาย ทำให้กลิ้งได้เป็นวงแคบๆ เท่านั้น และจึงไม่หล่นลงไป
ไข่เป็นภาระแก่นกเล็ก ยิ่งกว่านกใหญ่
ไข่นกขนาดใหญ่ที่สุดที่เคยมีมานั้น เชื่อกันว่าเป็นไข่ของนกช้างในมาดากัสการ์ ซึ่งบัดนี้สูญพันธุ์ไปแล้ว นกขนาดสูง 3 ม. ชนิดนี้ออกไข่ที่ชั่งได้หนักถึง 11 กก. ปัจจุบันนี้นกขนาดใหญ่ที่สุดได้แก่นกกระจอกเทศในทวีปแอฟริกา ซึ่งตัวเมียสูง 1.8 ม. ออกไข่หนักประมาณ 1.4 กก.
แต่ถ้าเทียบกันน้ำหนักของไข่กับขนาดของนก สมรรถนะของนกขนาดเล็กก็น่าทึ่งยิ่งนัก แม้
ไข่นกกระจอกเทศจะมีขนาดใหญ่ แต่ก็หนักเพียงร้อยละหนึ่งของน้ำหนักตัวแม่นก แม้นกขนาดเล็กที่สุดของโลก คือ
นกฮัมมิงเบิร์ดผึ้งในคิวบา จะวางไข่ที่มีขนาดไม่ใหญ่กว่าเมล็ดถั่ว แต่ไข่นั้นก็หนักกว่าร้อยละหกของน้ำหนักตัวแม่นก หรือกล่าวอีกนัยหนึ่ง ถ้านกชนิดนี้มีขนาดเท่า
นกกระจอกเทศ ไข่ของมันจะหนักกว่าไข่ของ
นกกระจอกเทศถึงหกเท่า ที่ยิ่งน่าทึงก็คือ
นกฮัมมิงเบิร์ดผึ้งบินได้ทั้งที่ต้องแบกน้ำหนักขนาดนี้
นกกระจอกเทศที่บินไม่ได้นั้นยังแบกภาระน้อยกว่ามาก
ตามปกติขนาดของไข่ถูกกำหนดด้วยขนาดของตัวนก แม้วิถีชีวิตที่แตกต่างกันจะทำให้เกิดการปรับเปลี่ยนได้ ตัวอย่างเช่น นกลุยน้ำและนกที่มนุษย์ล่า จะวางไข่ฟองใหญ่กว่านกอื่นๆ ที่ขนาดเดียวกัน เพราะเมื่อฟักเป็นตัวแล้วลูกนกจะออกจากรังไปหาอาหารกินเอง จึงจำเป็นต้องมีตัวใหญ่ แต่นกชนิดที่ต้องหาเลี้ยงลูกอยู่ระยะหนึ่ง ก็ย่อมจะวางไข่ใบเล็กกว่า
ทำไมไข่นกจึงมีสีต่างกัน
ไข่นกได้สีมาจากสารสีที่เคลือบเปลือกไข่ขณะที่อยู่ในตัวแม่นก นกชนิดที่ไข่อยู่นิ่งๆ ในท่อจากรังไข่ขณะที่สีเคลือบลงบนเปลือก ย่อมมีสีเปลือกไข่เป็นจุดพร้อย แต่นกที่ไข่เคลื่อนที่อยู่ในท่อรังไข่ ย่อมมีสีเปลือกไข่เป็นลายริ้ว
นกที่ทำรังรูปกระเปาะตามต้นไม้มักออกไข่สีฟ้าอ่อน เคยเชื่อกันมานานว่านี่เป็นการเลียนแบบหย่อมแสงแดดบนใบไม้เพื่อให้ผู้ล่าสับสน แต่การศึกษาเมื่อไม่นานนี้พิสูจน์ว่าทฤษฎีนี่ไม่จริง โดยชี้ให้เห็นว่าสีของไข่เกือบไม่มีความสำคัญเลยเพราะผู้ล่ามักหารังพบก่อนมองเห็นไข่
นกที่ทำรังในโพรงและนกที่นั่งอยู่นิ่งๆ เมื่อมีอันตรายคุกคามนั้น มักวางไข่สีขาวหรือไข่ที่ไม่มีจุดหรือลายเลย เช่นเดียวกับกับนกเช่นเป็ดและห่าน ซึ่งซ่อนไข่ไว้ใต้ขนสีขาวของมันเอง หรือเอาใบไม้คลุมไว้เมื่อออกจากรังไปหากิน
การพรางไข่นี้ได้พัฒนาไปมากที่สุดในบรรดานกเช่นนกกระแต ที่จะพยายามล่าสัตว์ผู้ล่าไปให้พ้นรัง และต้องทิ้งไข่ไว้โดยไม่มีใครเฝ้า ไข่ของนกชนิดนี้จึงมีลวดลายแต้มพร้อยที่กลมกลืนกับสภาพแวดล้อม ช่วยพรางเส้นขอบร่างของไข่จนทำให้มองเห็นได้ยาก
ลวดลายของไข่นกคุกคูนั้นสำคัญเป็นพิเศษ เพราะมันต้องวางไข่ที่คล้ายกับไข่ของเจ้าของรัง แม้ไข่ของนกคุกคูทั้งหลายจะมีลวดลายได้หลากหลายแบบแตกต่างกันไป แต่ไข่ของนกคุกคูตัวเมียแต่ละตัวมีได้เพียงลวดลายเดียว ทั้งนี้อาจสืบทอดมาจากแม่ของมัน มันจึงต้องเลือกหารังที่มีไข่รูปลักษณ์เหมือนกับไข่ของนกชนิดที่เคยเลี้ยงมันมา
ประเดี๋ยวเห็น ประเดี๋ยวหาย
นกหัวโตขาเหลือง โดยการพรางไข่ไว้อย่างแยบยลให้กลมกลืนกับสภาพแวดล้อม ถ้ามีสัตว์ผู้ล่าเข้ามาใกล้ แม่นกจะพยายามล่อไปให้ห่างรังโดยแกล้งทำเป็นปีกหัก
